ZBÓJNICKIM SZLAKIEM PRZEZ PIENINY

Jadóm zbóje od Ciorztyna,

płace matka swego syna,

Hej, nie płac matko, nie płac nie,

Na zbójnika oddej Mie

Pieniny - pasmo górskie w południowej Polsce i północnej Słowacji, stanowiące najwyższą część długiego, porozdzielanego pasa skałek wapiennych (Pieniński Pas Skałkowy).

Od południa Pieniny graniczą z pasmem Magury Spiskiej, od północy z Gorcami i Beskidem Sądeckim. Rozciągają się na długości ok. 30 km na wschód od przełomu Białki.

Dwa przełomy Dunajca dzielą Pieniny na 3 części:

¡         Pieniny Spiskie, między doliną Białki a przełomem Dunajca pod Niedzicą. Najwyższy szczyt Żar (Branisko) – 879 m n.p.m.;

¡         Pieniny Środkowe (Pieniny Właściwe), często określane po prostu jako Pieniny, od Niedzicy do Przełomu Dunajca między Sromowcami Niżnymi a Szczawnicą (w granicach Polski). Najwyższy szczyt Trzy Korony – 982 m n.p.m. (najwybitniejszy szczyt całych Pienin);

¡         Małe Pieniny – sięgające do doliny Popradu, najwyższy szczyt Wysoka – 1052 m n.p.m.

Pieniny to część tzw. Pienińskiego Pasa Skałkowego (PPS). Tworzy on łuk o długości 550 km. Rozciąga się od zamku Brancz nad Myjawą (zach. Słowacja), doliną Wagu i Orawy, poprzez Podhale i Spisz aż po Marmarosz na Rusi Podkarpackiej. Zbudowany jest z twardych wapieni (najstarsze sprzed 200 mln lat). Na prawie całym obszarze, PPS ukryty jest pod ziemią, zaznaczając swą obecność tylko skalnymi wychodniami o najrozmaitszych kształtach.

W rejonie Pienin skały te tworzą dość jednolity łańcuch górski. Rozpoczyna się on na zachodzie przełomem Białki pomiędzy skałkami Kramnicy i Obłazowej, a kończy na wschodzie w rejonie Białej Wody.

Pieniny mają około 42 km długości w linii grzbietu i tylko około 5 km szerokości. Dzielą się na Pieniny Spiskie, Pieniny Właściwe i Małe Pieniny.

Położone na zachodzie Pieniny Spiskie w całości leżą na terenie polskiego Spisza. Składają się na nie: ok. 10-kilometrowy grzbiet Hombarków z najwyższym wzniesieniem Pienin Spiskich - Żarem-Branisko (879 m) oraz kilkanaście mniejszych wzniesień i grup skałek. Ich rzeźba nie jest specjalnie urozmaicona, zaś większość terenu porośnięta jest lasem.

O tym, że jest to rejon wart odwiedzenia, decydują przede wszystkim, położone wokół Pienin Spiskich malownicze spiskie wioski. Zwracają one uwagę odwiedzających nietypową zabudową wewnątrz wsi (wrzecionowate rynki i specjalne "ulice stodołowe"), zabytkami (kościoły w Krempachach i Frydmanie z charakterystycznymi wieżami), barokowymi zdobieniami kościołów (w Krempachach oraz Łapszach Wyżnych i Niżnych), murowanym kasztelem obronnym i piwnicami winnymi we Frydmanie. Nieopodal, nad Dunajcem, który opływa Pieniny Spiskie od północy, leżą znane z tzw. "gotyckich" drewnianych kościołów: Dębno, Harklowa i Łopuszna. Również nad Dunajcem, na skraju Pienin Spiskich - w Niedzicy, położony jest jeden z najlepiej zachowanych w Polsce gotycko-renesansowych zamków obronnych.

Środkową część Pienin stanowią Pienin Właściwe. Od Pienin Spiskich oddziela je w rejonie Czorsztyna Dunajec. Jest to najbardziej atrakcyjna i zarazem najbardziej znana część Pienin. Słynie ze swej różnorodności, przyrody i roztaczających się zeń panoram. Tu właśnie istnieje Pieniński Park Narodowy. Na Pieniny Właściwe składa się zalesiony grzbiet Macelaka wraz z okolicznymi wzniesieniami, który ciągnie się od Czorsztyna w kierunku przełęczy Szopka (771 m). Od niej zaczyna się Masyw Centralny ze stojącymi samotnie najostrzej zarysowanymi górami: Macelową, Nową, Zamkową i najwyższymi Trzema Koronami (982 m). Dalej tzw. Sokolą Percią dotrzeć można w Pieninki i na Sokolicę.

W Pieninach Właściwych znajduje się największy polski przełom rzeczny. Dunajec opływając je wykonuje siedem zakrętów i trzy duże zakola. Spod Trzech Koron (982 m) i Sokolicy (747 m) opadają ku jego wodom kilkusetmetrowe skalne urwiska. Na osoby wędrujące po szlakach Pienińskiego Parku Narodowego czekają: wspinaczka poprzez skalne wąwozy, ostre podejścia na wierzchołki gór i marsze wśród traw i kwiatów łąk pienińskich. Wysiłek porównywalny jest tu z tatrzańskim - drogi są wprawdzie znacznie łatwiejsze, ale różnice wzniesień sięgają 500 m.

Za ostatnimi skałami przełomu Dunajca, w rejonie słowackiej Leśnicy i po polskiej stronie Szczawnicy ciągną się szerokim grzbietem z zachodu na wschód Małe Pieniny. Swą nazwę zawdzięczają stosunkowo niewielkim różnicom wysokości pomiędzy poszczególnymi kulminacjami. Tu znajduje się najwyższa góra w całych Pieninach - Wysoka (1052 m). Małe Pieniny tylko w nieznacznej części porośnięte są lasem. Prowadzony od kilkuset lat wypas owiec (utrzymany w celu odciążenia Tatr, również po II wojnie światowej) przyczynił się do powstania rozległych hal obejmujących znaczne obszary grzbietów i dolin.

W rejonie Małych Pienin znajdują się rozliczne ciekawostki zarówno przyrodnicze - skały pochodzenia wulkanicznego (bazalt w Białej Wodzie oraz andezytowe góry Jarmuta i Bryjarka), jak i kulturowe (połemkowskie cerkwie i zabudowania w Jaworkach i Szlachtowej, XVIII-wieczne sztolnie z okresu poszukiwania drogocennych kruszców, pasterskie szałasy, tzw. "bacówki wzorcowe" pobudowane w ramach próby kolektywizacji pasterstwa).

Rejon Małych Pienin do 1947 roku zamieszkiwali górale ruscy. Było to najdalej na zachód wysunięte skupisko Rusinów na ziemiach polskich. Od jednej z zamieszkiwanych wiosek nazywani byli RUSINIAMI SZLACHTOWSKIMI. Żyli w czterech wioskach na wschód od Szczawnicy (w Szlachtowej, Jaworkach, Białej i Czarnej Wodzie). Odseparowanie od rdzennej Łemkowszczyzny wzniesieniami Beskidu Sądeckiego i pasem polskiego osadnictwa w dol. Popradu doprowadziło do różnic w stroju, obyczajach i budownictwie. Po II wojnie światowej zostali (podobnie jak cała ludność Łemkowszczyzny wysiedleni na Ukrainę lub Ziemie Zachodnie. Zabudowania wsi Biała i Czarna Woda zniszczono, w Jaworkach i Szlachtowej mieszka ludność polska.

O wyjątkowej atrakcyjności Pienin decyduje oprócz widokowych szczytów i polan, ciekawostek geologicznych i zabytków, bogactwo flory tego rejonu. Występuje tu ponad 1000 gatunków roślin naczyniowych, ok. 400 gatunków porostów i ponad 300 gatunków mchów i wątrobowców. Na uwagę zasługują gatunki endemiczne (nigdzie indziej nie występujące) oraz relikty (czyli rośliny z poprzednich epok). Bardzo bogaty jest również świat ptaków i owadów. Żyje tu ok.1600 gatunków motyli.

Jescek nie zbójowoł, dopiyrok prógowoł,

Z bucka na jedlicke w lesie przeskakowoł

Duża odporność budujących Pieniny skał wapiennych na erozję spowodowała wypreparowanie ich z fliszowej osłony, dzięki temu powstały efektowne formacje skalne (przykładowo: Trzy Korony, Sokolica, Czertezik).

Na obszarze najciekawszej i najcenniejszej pod względem przyrodniczym środkowej część Pienin utworzono dwa Parki Narodowe – Pieniński Park Narodowy po stronie polskiej i PieninskĂ˝ nĂĄrodnĂ˝ park (PIENAP) po stronie słowackiej. W Małych Pieninach istnieje kilka rezerwatów przyrody. Negatywne skutki na wrażliwy ekosystem Pienin może wywrzeć wybudowana zapora wodna w Niedzicy.

Rezerwaty przyrody:

¡         rezerwat przyrody Biała Woda

¡         rezerwat przyrody Przełom Białki pod Krempachami (Z walorów krajoznawczych skałek korzystają także filmowcy polscy, tutaj nakręcono wiele scen słynnego „Janosika”)

¡         rezerwat przyrody Wąwóz Homole, w którym podobno zakopane są zbójnickie skarby

¡         rezerwat przyrody Wysokie Skałki

¡         rezerwat przyrody Zaskalskie-Bodnarówka

Pieniny, zwłaszcza ich środkowa część, są jednym z najatrakcyjniejszych regionów turystycznych w Polsce. Decydują o tym walory przyrodnicze i pozaprzyrodnicze tych gór, dobra dostępność komunikacyjna oraz dobrze zorganizowana baza noclegowa i infrastruktura turystyczna. Dodatkowo na ich atrakcyjność wpływa występowanie kwaśnych, nasyconych dwutlenkiem węgla wód mineralnych zwanych szczawami, eksploatowanych w uzdrowiskach: Szczawnicy i Krościenku. Ich występowanie związane jest z procesami wulkanicznymi, zachodzącymi na granicy Pienin i Beskidów. Wulkanicznego pochodzenia są andezytowe wzgórza wzdłuż północnej granicy Pienin: Wdżar nad Przełęczą Snozka, Bryjarka nad Szczawnicą, Jarmuta nad Szlachtową.

Atrakcją turystyczną na skalę europejską jest spływ tratwami Przełomem Dunajca, z których można podziwiać miejsce o magicznej nazwie „Zbójnicki Skok”. Równolegle (po słowackiej stronie rzeki) biegnie też szlak pieszo-rowerowy zwany Drogą Pienińską. Interesujące są również ruiny zamku w Czorsztynie i gotycko-renesansowy zamek w Niedzicy, a także (na terenach sąsiadujących
z Pieninami) drewniane zbójnickie kościółki w Grywałdzie, Dębnie Podhalańskim, kościoły w Krempachach i Frydmanie.

Pieniński Park Narodowy - jeden z 24 parków narodowych na terenie Polski, utworzony w 1932 r.

Ogólna charakterystyka:

PPN zajmuje najcenniejsze pod względem krajobrazowym i przyrodniczym obszary Pienin Właściwych: Masyw Trzech Koron, Pieniny Czorsztyńskie, Pieninki, Przełom Dunajca. Ma najwyższy wśród wszystkich polskich parków narodowych wskaźnik nasilenia ruchu turystycznego w przeliczeniu na 1 ha powierzchni. Dla turystów udostępniono 35 km szlaków. Zalicza się do nich również stanowiący atrakcję na skalę europejską spływ tratwami przełomem Dunajca (jego trasę można przejść także pieszo Drogą Pienińską). Dla turystów przygotowano galerie widokowe na Trzech Koronach i Sokolicy. Atrakcją turystyczną jest również Zamek w Czorsztynie. 53% powierzchni parku to własność Skarbu Państwa (ponad połowa zakupiona jeszcze w czasach II Rzeczypospolitej), reszta to tereny prywatne na których prowadzona jest działalność gospodarcza.

Historia:

Jego historia sięga 1921 roku, kiedy to z inicjatywy prof. Władysława Szafera na terenie będącym własnością Stanisława K. Drohojewskiego powstał rezerwat dla ochrony łąk wokół ruin Zamku w Czorsztynie (7,5 ha). Pod koniec lat 20. XX w. rozpoczęto wykupy gruntów prywatnych położonych głównie w Pieninach Środkowych w Masywie Trzech Koron, z przeznaczeniem pod utworzenie pierwszego w Polsce parku narodowego. Wstępny projekt opracował prof. Stanisław Kulczyński. 23 maja 1932 r. minister rolnictwa podpisał rozporządzenie o utworzeniu z dniem 1 czerwca 1932 r. z rezerwatu w Pieninach jednostki organizacyjnej pod nazwą "Park Narodowy w Pieninach". Miał on mieć łącznie z rezerwatem na Zamku Czorsztyńskim powierzchnię 16,5 km². Rozporządzenie ukazało się w "Monitorze Polskim" Nr 123 (poz.156). W 1924 r. zawarto porozumienie z rządem Czechosłowacji w sprawie wspólnego utworzenia przygranicznych obszarów chronionych i uregulowania turystyki. Negocjacje prowadził prof. Walery Goetel, warto dodać, że było to pierwsze porozumienie z rządem Czechosłowacji. W 1926 r., gdy wszystkie procedury były już dopięte na ostatni guzik, wydawało się, że idea utworzenia parku zakończy się fiaskiem, znajdujący się bowiem w trudnej sytuacji finansowej Skarb Państwa odmówił wykupu od prywatnych właścicieli terenów po bardzo wygórowanych cenach, a ci nie mogąc się doczekać sfinalizowania transakcji rozpoczęli rabunkowy wyrąb lasów. W wyniku licznych głosów oburzenia rozpoczęto w końcu wykup gruntów i w sierpniu 1932 r. na obszarze 423 ha proklamowano utworzenie w polskich Pieninach Parku Narodowego, w tym samym też roku powstał czechosłowacki Pieniński Park Narodowy. Jeszcze przed II wojną światową powiększano dalej poprzez wykupy obszar parku, powstały też małe prywatne rezerwaty w Małych Pieninach.

Kolejną podstawą prawną istnienia parku było rozporządzenie Rady Ministrów z 30 października 1954 r. o utworzeniu z dniem 1 stycznia 1955 r. Pienińskiego Parku Narodowego. Obszar jego uległ powiększeniu do 2231 ha poprzez włączenie w skład parku terenów należących do chłopów i gromad wiejskich (ale z prawem do użytkowania przez nich). Zlikwidowano też nadmiar szlaków turystycznych. Aktualnie park funkcjonuje w oparciu o rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 maja 1996 r., w 2003 r. ma powierzchnię 2346 ha i w dalszym ciągu powiększa się jego obszar poprzez wykupy.

„Siódme Walne Zgromadzenie pozostając pod głębokim wrażeniem wspaniałości Przełomu Dunajca i Pienińskiego Parku Narodowego, wyraża przekonanie, że jest to tak pod względem botanicznym, jak i ze względu na piękny krajobraz jedno z najpiękniejszych i najcenniejszych miejsc w Europie”.

Świat roślin:

Urozmaicona rzeźba terenu, różnorodność siedlisk i mikroklimatów, długa historia rozwoju tutejszej flory (w plejstocenie nie było tutaj zlodowacenia), spowodowały, że mimo niewielkiej powierzchni parku jego flora jest bardzo ciekawa i zróżnicowana. Najciekawsza roślinność występuje w Masywie Trzech Koron z Wąwozem Szopczańskim i na niedostępnej północnej ścianie Smolegowej Skały.

Na obszarze PPN występuje 1100 gatunków roślin naczyniowych, w tym 2 endemity: pszonak pieniński i mniszek pieniński. Występuje tutaj zaskakująco dużo, bo aż 167 gatunków roślin górskich, mimo że Pieniny mają niedużą wysokość. Opisano także ponad 400 gat. glonów, 230 gat. mchów, 550 gat. grzybów kapeluszowych, ponad 400 gat. porostów i ciągle opisywane są nowe gat. Osobliwościami, które na terenie Polski występują wyłącznie w Pieninach są także: pienińska odmiana bylicy piołunu, chaber pieniński, chryzantema Zawadzkiego, jałowiec sabiński (poza Pieninami nie występuje nigdzie indziej w Karpatach Zachodnich). Tawuła średnia oprócz Pienin występuje jeszcze tylko w Bieszczadach. W lasach i na ich obrzeżach zakwitają : śnieżyczka przebiśnieg, pierwiosnek lekarski i pierwiosnek wyniosły, lepiężniki, żywiec gruczołowaty, miesiącznica trwała. Bardzo ciekawe i bogate gatunkowo są powstałe w wyniku wielowiekowej działalności człowieka łąki pienińskie. Z rzadszych roślin warto wymienić liczne tutaj gatunki storczyków: m. in. dwulistnik muszy, storczyk szerokolistny, storczyk bzowy, storczyk męski, a także rzadkiego i imponującego ostrożenia głowacza czy ciemiężycę zieloną. Na murawach naskalnych dominuje sesleria skalna, występuje także smagliczka skalna, kostrzewa blada, chryzantema Zawadzkiego, na wapiennych piargach cienistka Roberta.

Świat zwierząt:

Urozmaicony teren i różnorodność warunków środowiskowych sprawia, że również świat zwierząt jest ciekawy. W Pieninach naliczono ponad 7 tys. gat. zwierząt, w tym kręgowców ok. 300. Z większych ssaków występują: borsuk, dzik, jeleń, ryś, żbik, kuna leśna, sarna. Dzięki występowaniu jaskiń, w których mogą zimować, bogata jest fauna nietoperzy – aż 15 gatunków. Najliczniejszy wśród nich jest rzadki już w Europie podkasaniec mały. Z rzadkich gryzoni warto wymienić mysz małooką. Bogata jest awifauna – w latach 1955-59 doliczono się ok. 160 gatunków ptaków, w tym ok. 100 gniazdujących tutaj. Z gatunków naskalnych warto wymienić nagórnika, pomurnika, kopciuszka i gniazdującego również w skałach bociana czarnego, z rzadszych drapieżników puchacza. W Dunajcu żyje głowacica.

O ile fauna kręgowców, choć bogata, nie wykazuje odrębności gatunkowej w stosunku do otaczających Pieniny terenów, to w faunie bezkręgowców odkryto wiele endemitów i gatunków reliktowych. Pienińskie łąki słyną z różnorodności motyli, ogólnie w Pieninach naliczono ich ok. 1600 gat. 6% z nich to ciepłolubne gatunki znane tylko z Pienin, lub bardzo rzadkie poza nimi. Najsłynniejszy z nich to endemiczny niepylak apollo. Na bukach w Masywie Trzech Koron występuje piękna nadobnica alpejska. Co roku naukowcy opisują w Pieninach nowe gatunki bezkręgowców.

Opracowując projekt „Szlak Zbójników Karpackich” skorzystano z blisko 1000 źródeł dotyczących zbójnictwa karpackiego, które znajdują się tutaj. Kliknij!